Genelleme: Risk ve Gerçeklik Haritası

Ülkemizde birçok zombi olduğunu düşünelim. Bu zombilerin size karşı saldırgan mı yoksa sevecen bir şey mi olduğunu düşünürdünüz? İnsanlara da birer zombi gibi bakabiliriz; çoğu zaman ne yaptığının ve ne olacağının farkında değiller. Zombiler çoğunlukla saldırgan kabul edilir ama %1 ihtimalle saldırgan olmayanlar da olabilir. İşte biz bu metafor üzerinden genelleme kavramını konuşacağız.

Bu yazıda şunları ele alacağız:

• İnsanların zombi gibi davranışı: İnsanların çoğunun bilinçsizce hareket etmesi ve bunun genellemeyle bağlantısı.

• Genelleme ve yanlış anlaşılmalar: Genellemenin nasıl yanlış algılandığı ve neden aslında cahillik olmadığını düşündüğüm.

• Önsezi ve genellemenin işlevi: Genellemenin hayatta kalma içgüdüsündeki rolü.

• Pasifleşme ve zombi kişilikler: Günümüzde insanların telefon, kitap, bilgisayar gibi şeylerin etkisiyle nasıl pasifleştiği.

• Genellemenin kişisel deneyimlerle ilişkisi: Herkesin genellemesini kendi hayatından aldığı bilgilerle yapması.

• Kültürel farklılıklar: Genellemelerin kültürlere göre nasıl değiştiği.

• İstisnalar ve sürpriz unsurları: Genellemelerin her zaman istisnaları barındırması.

• Genellemenin sonucu: Doğru ve işlevsel kullanıldığında genellemenin hayatımıza katkısı.

Şimdi bu başlıkları tek tek açalım ve genelleme nedir, nasıl yapılır, neden bazen yanlış anlaşılır, neden hayatımızda gereklidir birlikte anlayalım.

---

İnsanların zombi gibi davranışı

İnsanlar bazen o kadar bilinçsizce hareket ederler ki onları birer zombi gibi düşünebiliriz. Çoğu kişi ne yaptığının, ne olacağının farkında değildir. Ama bizler, zekamız sayesinde çevremizden gelen bilgileri öğrenir, işler ve önsezilerimizle karşımızdakilerin davranışlarını tahmin ederiz. Bu, bizi hayatta tutan en büyük özelliklerden biridir.

Zombiler için genelde saldırganlık kabul edilir. Kişi kendisi için bu genellemeyi kabul etmez, “Ben saldırgan değilim” der ama geneli düşündüğünde çoğu kişi “Zombiler saldırgandır” diye düşünür. Çünkü genelleme, çoğunluğun durumunu yansıtır; %1 ihtimalle saldırgan olmayan olabilir ama genel olarak saldırgan olan çoğunluktur. Bu genelleme hayatta kalmak için riskleri azaltır.

---

Genelleme ve yanlış anlaşılmalar

Genelleme denince birçok kişi bunu herkes için kesin ve değişmez bir yargı zanneder. Hatta bunu cahilliğin göstergesi olarak görür. Oysa genelleme, kişinin yaşadıklarından, gördüklerinden, bildiklerinden çıkardığı mantıklı bir sonuçtur. Genelleme yapmak cahillik değil, tecrübe ve önsezinin sonucudur.

Mesela “Eşcinsellerin çoğu bencil ve düşüncesizdir” gibi cümleler duyduğunuzda bunu doğru kabul etmek yanlıştır demek benim düşüncem değil. Bu cümle bir kişinin yaşadıklarına dayanarak yaptığı genellemedir. Her zaman böyle olmayabilir ama kişi kendi çevresinde böyle deneyimlemiştir. Bu yüzden genellemeleri yaparken karşımızdakinin nereden baktığını, ne gördüğünü bilmek önemlidir.

---

Önsezi ve genellemenin işlevi

Biz insanlar sürekli çevremizi analiz ederiz, çoğunlukla bilinçli olmadan önsezilerimizle hareket ederiz. Genelleme, bu önsezinin mantıklı bir yansımasıdır.

Bir ortamda çoğunluk saldırgansa, yeni bir durumda risk almamak için biz de saldırganlık bekler ve ona göre hareket ederiz. Bu sayede hayatta kalma içgüdümüz canlı kalır. Genelleme kötü değil, hayatımızı koruyan işlevsel bir mekanizmadır.

---

Pasifleşme ve zombi kişilikler

İşte burada aslında çokça üzerinde durduğum bir durum var: İnsanların pasifleşmesi, yani bilinçsizce hayatı tüketmeleri. Zombiler sadece saldırgan değil; çoğu zaman da hareketsiz, pasif, etrafındaki gerçekliği fark etmeyen varlıklardır.

Günümüzde birçok kişi telefon, bilgisayar ve kitap gibi şeylerin önüne o kadar kapanıyor ki, adeta pasif zombilere dönüşüyor. Telefon ekranına kilitlenmiş, bilgisayar başında saatler geçiren, ya da kitap okuyarak gerçek hayattan kopan kişiler çoğalıyor. Bunlar, hayatın içindeki farkındalıklarını kaybediyorlar. Hangi olayda ne oluyor, ne yapmalı, ne etmeli diye düşünmek yerine, sadece geleni izliyorlar.

Bu da aslında genellemenin çok önemli bir parçası. Çünkü pasif zombiler çoğunluktaysa, bu sefer saldırganlık değil, pasiflik genellemesi devreye girer. Hayatın gerçek akışında aktif olmak, farkında olmak çok değerli ama maalesef bu pasif zombileşme arttıkça, toplumda gerçek farkındalık azalıyor.

---

Genellemenin kişisel deneyimlerle ilişkisi

Genellemeler herkesin kendi dünyasında şekillenir. Yaşam alanımız, gördüklerimiz, duyduklarımız farklıdır. Bir kişi tartıda 1 kilo, diğer kişi 10 kilo ölçebilir. Bu yüzden genelleme kişinin kendi yaşadığı dünyaya göre şekillenir.

Mesela Türkiye’de genelde erkekler etek giymez. Ben bunu kendi çevremde yaşadığım için genelleme olarak söylerim. Ama İskoçya’da erkeklerin etek giydiğini biliyorum, orada bu genelleme geçerli değil. Genellemeyi kullanırken kişisel deneyimlerin ve kültürel farklılıkların farkında olmak gerekir.

---

Kültürel farklılıklar

Kültür genellemeleri şekillendirir. Bir kültürde normal kabul edilen bir davranış, başka kültürde farklı algılanabilir.

Örneğin saç uzunluğu: Bazı toplumlarda kadınların uzun saçlı, erkeklerin kısa saçlı olması geneldir. Ama bu bile kültüre göre değişir. Genellemeleri anlamak için mutlaka kültürel bağlamı hesaba katmak gerekir.

---

İstisnalar ve sürpriz unsurları

Her genellemenin içinde istisnalar vardır. Bu istisnalar sürpriz unsuru yaratır; bazen iyi, bazen kötü olabilir. Önemli olan genelleme yaparken bu istisnaları unutmamaktır.

Mesela “her insan nefes alır” genellemesi doğrudur ama bilinmez bir gün Mars’ta yaşayan başka bir canlı türü çıkabilir. O zaman bu genelleme geçersiz olur. İstisnalar genellemenin doğal parçasıdır.

---

    Genelleme yatımızı anlamak, çevremizi tanımak ve kendimizi korumak için kullandığımız doğal bir araçtır. Genelleme yapmak insanları etiketlemek değil, çoğunluğu görmek demektir.

Doğru kullanıldığında genelleme bize yol gösterir, kararlarımızı kolaylaştırır ve bizi korur. Önemli olan genellemeyi yapan kişinin nereden baktığını ve genellemenin sınırlarını bilmektir. İstisnaları da gözden kaçırmamak gerekir.